Ülkemizde sağlık insan gücü planlaması yapılırken sağlık sistemi içerisinde yer alan ‘‘taraflar’’ dikkate alınmamaktadır.
ATAMA VE İSTİHDAMIN DENGELİ PLANLANMASI
TÜRKİYE’DE ANESTEZİ TEKNİSYEN VE TEKNİKERLERİNİN DURUMU
Ülkelerin gelişmişlik dereceleri, bireylerin çağdaş bilgi ve yeteneklerle donanmış olarak yetişmeleri ile paralellik göstermektedir ki; bu her meslek alanında çağın gerekliliklerine uygun nitelikli eleman yetiştirilmesi gerekliliğini beraberinde getirir.
Bilindiği gibi sağlık sistemleri için insan kaynakları (İK) kritik önem arz eder. Son yıllarda sağlık sistemimizde meydana gelen değişiklikler sonucu, İK planlamasına duyulan ihtiyaç artmış ve sağlık sisteminin işleyişine uygun, nitelikli ve gerekli İK varlığının önemi daha iyi kavranmıştır.
Sağlık sistemimize uygun, ihtiyaca yönelik, yeterli nitelik ve nicelikte, donanımlı sağlık insan gücü (SAİG) yetiştirmek, mezuniyet öncesi ve sonrası eğitim programlarını ihtiyaca uygun yapmak ve bu sayede sağlık alanında etkin ve verimli bir hizmet sunmak daha da önemli olmuştur.
SAİG planlaması, topluma bugün sunulan ve gelecekte sunulacak sağlık hizmetlerini gerçekleştirmek üzere sağlık çalışanlarının yeterli nicelikte, yüksek nitelikte, düzgün bir dağılımla, yerinde bir zamanlama ile ve doğru bir şekilde istihdam edilmesidir (Sağlık Bakanlığı ve YÖK 2008, s.3). SAİG planlaması, doğru yerde, doğru zamanda, doğru beceride ve doğru sayıda insanı bulundurmaktır şeklinde ifade edilebilir (Kavuncubaşı ve Yıldırım, 2010, s.379).
Sağlık hizmetlerinde esas; yasalara uygun, yönetmeliklerde belirtilmiş şekilde, meslek anlayışının gerektirdiği inisiyatifi kullanarak, diğer hizmet birimlerince de aynı davranışları bekleyerek, Ekip Çalışması halinde yapmaktır.
Bilindiği üzere anestezi de bir ekip işidir. Anestezi bir “takım” olarak çalışır. Güvenli bir anestezi yalnız olarak sürdürülemez; yetkin ve eğitimli bir asistans her zaman gereklidir. Tüm anestezi uygulamaları sırasında anestezist’e eğitimli bir asistans sağlanmalıdır. Yeterli sayıda ‘yardımcı’ / ’asistans’ istihdamı, eğitimi için ısrarlı olunmalı, yönetim ikna edilmelidir. Güvenli bir anestezi için; anestezi uzmanının yer aldığı her işlemde anestezi teknisyen/teknikeri ona yardımcı olmalıdır.
Son yıllarda yapılan reformlarla “hasta güvenliği” ve “hasta memnuniyeti” ne verilen önemin arttığını ve bu alanda önemli bir farkındalığın yaratıldığını memnuniyetle izlemekteyiz. Bu olumlu gelişmelerle birlikte burada şu soruyu sormalıyız; “Anestezi Teknikerliği alanında gerekli nitelik ve nicelikte yeterliliği ve planlamayı sağlayabildik mi?”
Türkiye’ de ve 29 Avrupa ülkesinde Anesteziyoloji ve Reanimasyon alanında 100.000 kişiye düşen aktif anestezi uzman hekim sayılarına bakıldığında Avrupa ülkeleri ortalamasının 15,9 olduğu, Türkiye ortalamasının ise 5,8 oranında olduğu görülmektedir. Bu aradaki açığın tamamlanmasında anestezi teknikerlerinin üzerine büyük bir iş yükü binmektedir.
Türkiye’de 4391 Anesteziyoloji ve Reanimasyon uzman doktoru ve toplam 5970 ameliyathane masa sayısı vardır. Bu durumda masa başına düşen anestezi ve reanimasyon uzman doktor oranı 0,73’tür. Anestezi ve Reanimasyon uzmanlarının sadece ameliyathanelerde çalıştığını varsayarsak bile bu rakam oldukça yetersizdir ki; anestezi uzmanlarımız reanimasyon, yoğun bakım, ağrı, derlenme odası ve dış anestezide de görev yapmaktadır. Hastalık, hamilelik, yıllık izin vb. gibi bazı özel durumlar da devreye girdiğinde bu sayı masa başına 0,5’in altına inmektedir. Yani 2 masaya 1 anestezi uzmanı bakabilmektedir.
Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü 2014 Raporuna göre devlet, özel ve üniversite hastanelerinde istihdam edilen Anestezi Teknisyen/Teknikeri sayısı 9150’dir. Masa başına düşen anestezi teknisyen/teknikeri sayısı 1,53’tür. Yine aynı nedenlerle bu sayı masa başına 1’in altına inmektedir.
Aynı raporda üniversitelerin durumunun daha da vahim olduğu gözler önüne serilmiştir. Üniversitelerin tıp fakültelerinde aktif olan masa sayısı 1063 iken kadrolu teknisyen/tekniker istihdamı 587 olarak belirtilmiştir. Bu da bize buralardaki açığın anestezi teknisyen ve teknikeri dışında veya sertifikası olmayan bu unvanı takınarak iş görmekte olan sağlık memuru, hemşire, acil tıp teknisyenleri vb. diğer sağlık meslek gruplarının istihdam edilerek kapatıldığını düşündürmektedir. Düşüncenin yanı sıra ilgili kurumlara gelen şikâyetlerden bilinmektedir. ( https://www.anestezitek.org.tr/ziyaret-defteri.html ) Bu durumun yasal yaptırımları bir yana bu mesleğin eğitimini almış ama atanamamış meslek mensuplarına da haksızlıktır. Aslında sağlık bakanlığı görev tanımlarına bakıldığında haksızlıktan da öte suç sayılabilir.
Ekim 2013 ve Nisan 2014 tarihleri arasında Anestezi çalışanlarının çalışma koşullarına bağlı sorunların tespiti ve çözüm önerilerinin oluşturulması yönünde Türk Tabipleri Birliği Sağlık Çalışanlarının Sağlığı Çalışma Grubu (TTB), Türk Anesteziyoloji ve Reaminasyon Derneği (TARD), Türkiye Psikiyatri Derneği (TPD), Adli Tıp Uzmanları Derneği (ATUD), Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği (ATTD) ile İstanbul Tabip Odası (İTO) ortak bir çalışma yürütmek açısından bir araya gelmiş ve “Anestezi Çalışanlarında Mesleki Risk Değerlendirmesi” çalışması yapılmıştır.
Bu çalışmaya göre; Anestezi çalışanları haftada genelde 50 saatin üzerinde (%75) çalışmakta ve özellikle %15 oranında da bu çalışma süresi 60 saatin üzerine çıkmaktadır. Çalışmanın kapalı, karanlık ve de havalandırmanın yetersiz olduğu ortamda gerçekleşmesi ile gerek anestezi çalışanı gerekse de hasta açısından riski artırmaktadır. Yukarı da belirttiğimiz sayılar da bu çalışmayı destekler niteliktedir.
Olumsuz çalışma koşulları ve buna bağlı ortaya çıkan depresyon anestezi çalışanları açısından mesleki ve kişisel ciddi sorunlara yol açarken sonuçları açısından kesinlikle değerlendirilmesi, önlem alınması gereken bir durumdur. Ağır ve uygun olmayan çalışma koşulları anestezi çalışanlarında psikolojik sorunlara da yol açmakta ve toplam riskler sıralamasında psikolojik sorunlar 3. sırada yer alırken depresyon, stres, mobbing (psikolojik baskı), travma, anksiyete, tükenmişlik, madde kötüye kullanımı, eşitsizlik, güven kaybı, panik atak, mesleki doyumsuzluk psikolojik sorunlar olarak öne çıkmaktadır.
Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği (ATTD) Başkanı Anestezi Teknikeri Önder Topbaş’ın yaptığı yüksek lisans tezi de bu sonuçları destekler niteliktedir. Anestezi teknisyen/teknikerlerinde tükenmişliği araştıran Önder Topbaş’ın tez sonuçları da oldukça dikkat çekicidir. Türkiye genelinde 548 anestezi teknikeri ile anket çalışması yapılmıştır. 2014 yılında yüksek lisans tezi olarak yayınlanan araştırma sonuçlarına göre Anestezi teknikerleri; görev tanımı dışında çalışmak zorunda kaldığını (%77), yönetmelikte belirtilenden fazla çalıştığını (%91,4) , adil bir ücret almadığını (performans dağılımı) (%74,2),vb belirtmiş, birçok düzeltilmesi gereken çarpıcı sonuçlara ulaşılmıştır.
Bir diğer dikkat çeken konu ise anestezi çalışanlarının son yıllarda büyük çoğunluğunun psikolojik destek aldıkları, intihar oranlarının ortalamanın çok üstünde olduğu ve giderek arttığıdır.
Her iki çalışmada da görüldüğü üzere anestezi çalışanları yoğun iş koşulları ve uzun çalışma süreleri nedeni ile tükenmiş ve pek çok sağlık problemi yaşamaktadırlar. Bunun en önemli nedenlerinden biri de yetersiz atama ve istihdamdır.
2016 yılı KPSS nın son alımlarında Sağlık Bakanlığı yapacağı 3103 kişilik personel istihdamının 20 sini anestezi teknikerine ve 9 unu anestezi teknisyenine ayırmıştır. Bu sayılar var olan ihtiyacın çok çok altındadır. Bu durum sağlık hizmeti veren kurum yöneticilerini, Anestezi Teknikerleri yerine diğer sağlık profesyonellerinin çalıştırılmasına sevk etmektedir.
Sağlık alanında önlisans düzeyindeki programlardan mezun olan öğrencilerin yıllara göre dağılımına baktığımızda 2005 – 2006 yılı Anestezi Bölümü mezun sayıları 322 iken bu sayı 2015 – 2016 yılında 4177’ ye ulaşmıştır. 10 yıl gibi kısa bir sürede 13 katlık bu artışın atama ve istihdama etkisi olumsuz olmaktadır.
2011 yılında yapılan Sağlık Eğitimi Kongresinde Sağlık Bakanlığı yetkilisi Uzm. Dr. Alaattin Dilsiz “2023 yılında, mevcut kontenjanlar devam ettirilirse yirmi sekiz bin anestezi teknisyen ve tekniker olarak mezun sayısına ulaşacağımız görülüyor. Şu ana kadar istihdam ettiğimiz aktif çalışan, hem teknisyen hem tekniker olarak sekiz bin kişi var. Bu sekiz bin kişiye mevcut mezunları da eklediğimiz zaman, 2023 yılında yirmi dört bin mezunumuzun olacağını görüyoruz. Ancak 2023 yılında bizim sağlık hizmetleri planlamasını göz önüne aldığımızda mevcut hastane yapıları, ameliyathaneler ve bu teknisyenlerin ve teknikerlerin çalıştığı alanları düşündüğümüzde yaklaşık 14500 anestezi teknisyeni veya teknikerine istihdam sağlayabileceğiz kamuda ve özelde. Dolayısıyla burada bir arz fazlası görülüyor.” demiştir.
2010 – 2011 yılı önlisans mezun sayıları 622 iken 2015 – 2016 yılı mezun sayıları 4177 ye yani yaklaşık 7 katına çıkmıştır. Bu durum 2023 teki işsiz sayısının da 7 kat artacağı anlamına gelmektedir. Kısacası ciddi bir arz ve istihdam fazlası ortaya çıkacaktır.
Halihazırda bu kadar işsiz ve atanamayan mezun ve meslektaşımız var iken ve bu sorun henüz çözülememişken yeni işsizler yaratmanın amacını dernek olarak anlayabilmiş değiliz. Bu durum hem büyük hayallerle üniversiteye giren ve özveriyle bu zor ve kritik bölümü bitiren genç meslek mensuplarına hem de yıllardır mezun olup atama hayali kuran fakat bu şartlarda hayalden öteye gidemeyen meslek mensuplarına büyük bir haksızlıktır. Bu durum ciddi bir şekilde ele alınmalı YÖK ve Sağlık Bakanlığı tarafından araştırılıp çözülmesi gereken konuların başında geldiğini düşünmekteyiz.
Atamalar sadece ameliyathane kadrosu olarak düşünülmemeli, anestezi uzman hekimlerinin çalıştıkları her alanda onlara yeterli ve güvenli hasta bakımı uygulamak için ‘Anestezi takımı’ içinde atamaların yeniden düzenlenerek, yapılacak olan atamalarda arzla ihtiyaçlar arasındaki uyumsuzlukların tespit edilmesi ve uyumsuzlukların giderilmesi gerekmektedir. Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri’ nin güvenli hasta bakımı sırasında, ameliyathane, derlenme odaları, ameliyat sonrası ağrı takımı, ameliyathane dışı anestezi uygulamalarında Anestezi uzman hekimi ile birlikte, SHMYO ve üniversitelerde öğretim elemanı, hasta transport, mavi kod, ambulans, yoğun bakım ünitelerinde de görev almaları göz önünde bulundurularak atama sayılarının arttırılması gerekmektedir.
Atama planlamasına esas teşkil edecek güvenilir veri bankası oluşturulması, sık sık güncellenmesi ve sağlık insan gücü atamalarında kategorilerin birlikte birbiriyle ilişkili biçimde planlanması gerekmektedir.
İş yükünün azaltılması aynı zamanda istihdamın artırılması ile de olabilir. Bilindiği üzere her ameliyat odasına bir anestezi teknisyeni olması yasal gerekliliktir. Sağlık Bakanlığının istihdam kriteri ise genelde oda sayısının 1,5 katı olarak yapılmaktadır. Ancak bu rakamlara birçok bakanlık hastanesinde bile ulaşılamamaktadır. Üniversite ve özel hastanelerde durum daha da kötüdür. Bu hesaplamalar baz alınarak yapılan atamalar anestezi teknisyenine olan ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. Ayrıca bazı kurumlarda personel yığılması yine göz ardı edilmemesi gereken unsurdur. Kalite standartları gereklilikleri ve denetim kriterleri arasında personel istihdam sayılarının bulunması önemli gereklilik olacaktır. Örneğin 10 ameliyathanesi ol bir hastanede 5 anestezi teknikeri bulunması ve aynı şekilde 35 anestezi teknikeri bulunması da sorgulanması düzenlenmesi gereklidir.
Bu çalışmalarda göstermiştir ki personel dağıtım cetveli esaslarının tekrar revize edilmesi gereklidir. Rapor, izin, yıllık mezun sayıları ve genişleyen anestezi uygulama alanları (ameliyathane dışı günübirlik anestezi) göz önünde bulundurularak; mevcut ameliyat odası başına düşen 1.53 teknisyen/tekniker sayısının oda başına minimum 2.00 olacak şekilde tekrar düzenlenmesi gerekmektedir.
2016 yılında Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği Yönetim Kurulu Üyesi Anestezi Teknikeri Mert Barut’ un yaptığı anket çalışmasında Anestezi Teknisyen ve Teknikerlerinin neden atanmak istediği araştırılmıştır. Teknisyen ve teknikerlerin % 34 ü kendi alanlarında çalışmak istediklerini belirtirken, % 26 sı özel sektörde iş güvencesinin olmamasını, % 20 si hakedilen maaşın devlet güvencesinde olmasını, % 18 i çalışma saatlerinin düzenli olmasını dile getirmişlerdir. % 2 si farklı sebepler göstermiştir. Bu rakamlarda yukarıda anlatılanları destekler niteliktedir.
Ülkemizde sağlık insan gücü planlaması yapılırken sağlık sistemi içerisinde yer alan ‘‘taraflar’’ dikkate alınmamaktadır. Genellikle doktor, hemşire, eczacı diş hekimi ve sağlık memuru olmak üzere beş mesleği öngören planlar yapılmaktadır. Bu planlar yapılırken anestezi teknisyen/teknikerleri ve meslek örgütü olan dernekler dikkate alınmalı ve bu konuda yaptığı çalışmalar değerlendirilmelidir.
Topluma bugün sunulan ve gelecekte sunulacak sağlık hizmetlerinin hakkaniyete uygun verilebilmesi için; sağlık çalışanlarının yeterli nicelikte, yüksek nitelikte, düzgün bir dağılımla, yerinde bir zamanlama ile üretken bir şekilde değerlendirilmesi ülke çapında dengeli bir şekilde planlanması doğru bir şekilde istihdam edilmesi GEREKMEKTEDİR.
Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği adına;
Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği Yönetim Kurulu Üyesi, Atama Komisyonu Üyesi, Şükran Balkaner
Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Derneği Yönetim Kurulu Başkanı, Önder Topbaş
Kaynaklar;
• Ragıp Özyürek , Fidan Korkut Owen , Dean W. Owen; Gelişen Psikolojik Danışma ve Rehberlik I – Meslekleşme Sürecindeki İlerlemeler; 2007
• Prof. Dr. Hakan Kumbasar, Uzm. Dr. Selda Hızel; Neden Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulları Kuruldu? Ankara Üniversitesi Dikimevi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Yıllığı Cilt 1 Sayı 1 2000 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/28/39/336.pdf
• YÖK Başkanlığı 07/11/1997 tarih ve B-30-0.EÖB.0.00.00.00.00.03-08.05-2356-22505 sayılı yazı ve eki 2023 Yılı Sağlık İş Gücü Hedefleri ve Sağlık Eğitimi Hedefleri;
http://www.shgm.saglik.gov.tr/dosya/1-97468/h/2023saglikegitimibaski-web-4-1.pdf
• Guidelines for safety and quality in anaesthesia practice European Journal of Anaesthesiology 2007; 24: 479–482 in the European Union
• The Association of Anaesthetists of Great Britain and Ireland info@aagbi.org www.aagbi.org May 2010
• http://ifna.site/ifna-education-research-foundation/
• TABABET VE ŞUABATI SAN’ATLARININ TARZI İCRASINA DAİR KANUN , (Tıp Meslekleri Uygulamalarına Dair Yasa)[1], Kanun No:1219, Resmi Gazete: 14.4.1928 – 863, ALTINCI FASIL, AHKAMI UMUMİYE, “EK MADDE 13- (Ek madde: Resmi Gazete 26.04.2011-27916; 6225 s.K. m.9)
• https://www.anestezitek.org.tr/wp-content/uploads/2016/06/2015-OSYSKONTKILAVUZU15072015.pdf
• Türk Kalkınma Planlarında Sağlık İnsan Gücü Planlaması
Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi
F. Şantaş, Ö. Özer ve Ü. Çıraklı, Cilt: 2, Sayı: 2, ss. 45-59, Güz 2012
http://iibfdergi.karatekin.edu.tr/Makaleler/632977409_45-59%20Fatih%20%C5%9Eanta%C5%9F%20&%20%C3%96zlem%20%C3%96zer%20&%20%C3%9Cmit%20%C3%87%C4%B1rakl%C4%B1.pdf
• Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü Raporu Durum Raporu 2014 http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/insangucu.pdf
• T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2014
• Önder Topbaş; Anestezi Teknisyen ve Teknikerlerinde Tükenmişlik Yüksek Lisans Tezi
• Anestezi Çalışanları Mesleki Risk Değerlendirme Raporu; https://www.anestezitek.org.tr/wp-content/uploads/2014/04/anestezirapor.pdf
• Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü Raporu Durum Raporu 2010 http://www.yok.gov.tr/documents/10279/30217/turkiyede_saglik_egitimi/3eef8efe-9fbe-4e66-bc05-15262a6ec747
• Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Eğitim Planlaması ve Lisans Programı Talebi Raporu https://drive.google.com/file/d/0B9jC1ceyyibNZHpEN2NlZWtIQ00/view?pref=2&pli=1
SAĞLIK İNSAN GÜCÜ İHTİYACI ÇERÇEVESİNDE SAĞLIK MESLEK LİSELERİNDEN SAĞLIK BAKANLIĞI’NIN BEKLENTİLERİ
• Uzm. Dr. Alaattin DİLSİZ
,http://www.bidder.org.tr/dosyalar/bildiri_kitabi.pdf
• www.saglikegitimkongresi.org
• www.anestezitek.org.tr/ziyaretcidefteri
• Mert Barut; Anestezi Teknisyen ve Teknikerleri Neden Atanmak İstiyor? Anket 2016
